Đền Hùng là đền thờ các vua Hùng nằm trên núi Nghĩa Lĩnh của Việt Trì, Phú Thọ. Quần thể di tích nằm từ chân núi đến đỉnh núi cao 175 mét. Theo cuốn Ngọc phả Hùng Vương, đương thời các Vua Hùng đã cho xây dựng điện Kính Thiên tại khu vực núi Nghĩa Lĩnh này. Đường đi đền Hùng bằng ô tô từ Hà Nội khá dễ đi. Dọc theo đường cao tốc Hà Nội - Lào Cai đến IC8 Phù Ninh rẽ trái vào Việt Trì chỉ tầm hơn 3km là đã đến Đền Hùng. Từ lối ngoài vào đền sẽ đi qua đền Mẫu Âu Cơ, người sinh ra trăm trứng đẻ ra trăm người con. Sau khi viếng thăm đền Mẫu Âu Cơ quay ra, tiếp tục đi thẳng sẽ đến khu di tích Đền Hùng. Đường đến đền Mẫu Âu Cơ quanh co theo biển chỉ dẫn, xe ô tô có thể đến tận chân đền và bắt đầu hành trình lên núi. Đền Mẫu Âu Cơ khá cao và dốc hơn khu di tích đền Hùng. Theo những bậc cầu thang, qua chặng đầu tiên rẽ phải sẽ dẫn đến chiếc cổng ngoài của Đền. Từ cổng này leo lên cũng còn một chặng đường đủ để du khách phải dừng chân ngồi nghỉ đôi lần. Đền Quốc mẫu Âu Cơ nguyên thủy được xây dựng từ thời Hậu Lê tại xã Hiền Lương, huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ. Tuy nhiên, để qui tụ các giá trị văn hóa tinh thần thuộc thời đại Hùng Vương về hội tụ tại khu di tích Đền Hùng, từ giữa tháng 9/2001 công trình đền Quốc mẫu Âu Cơ chính thức được khởi công xây dựng mới tại núi Vặn trong khuôn viên Khu di tích lịch sử Đền Hùng thuộc xã Hy Cương, thành phố Việt Trì và đến ngày 31/12/2004 đã cơ bản hoàn thành.Tương truyền, xưa kia Lạc Long Quân và mẹ Âu Cơ sinh được 100 người con, 50 người con theo cha xuống biển, 50 người con theo mẹ lên núi khai sơn phá thạch. Trong 50 người con theo mẹ thì người con đầu lên nối ngôi, lấy niên hiệu Hùng Vương thứ nhất, đặt tên nước Văn Lang, đóng đô ở Phong Châu, truyền 18 đời trong hơn 2.600 năm (từ năm 2879 đến năm 258 trước Công nguyên).Đừng trên đền Mẫu Âu Cơ nhìn xuống dưới là cả một màu xanh mát mắt. Những cơn gió trên cao làm bớt đi không khí oi bức pha lẫn mùi hoa đại thoảng qua dịu nhẹ.Sau khi viếng đền Mẫu Âu Cơ xong, trở lại lối ra, đi thêm tầm 1km là đến quần thể di tích Đền Hùng. Ở cửa gác là những chiếc xe điện đang nằm đợi khách. Nếu bạn muốn đi bộ bạn sẽ gửi xe rồi rẽ vào đường ngách bên tay phải cạnh đường xe điện tầm 700 mét, không quá xa và đường đi khá đẹp. Trong trường hợp dùng xe điện, xe sẽ chạy theo đường vòng xa hơn để du khách có thể ngắm cảnh. Theo lối đường ngách nhỏ dành cho khách bộ hành, đi được khoảng 200 mét bạn sẽ rẽ trái băng ngang qua bức phù điêu trắng có dòng chữ "Các vua hùng đã có công dựng nước. Bác cháu ra phải cùng nhau giữ lấy nước" là sẽ rẽ ra đường lên lối cổng chính của cụm di tích. Còn nếu không rẽ mà tiếp tục đi thẳng thêm lên trên bạn sẽ đi về phía đền Giếng. Tuyến đường dành cho người đi bộ được làm riêng và treo biển rõ ràng. Hết con đường này, bạn sẽ bắt đầu từ cổng chính, lên đền Hạ, sau đó lên đền Trung, rồi lên đền Thượng. Từ đền Thượng bạn sẽ xuống thăm Lăng vua Hùng rồi sau đó rẽ xuống đền Giếng quay trở lại con đường nhỏ ra cổng phía có xe điện. Theo một vòng tròn thứ tự như vậy phù hợp hơn với trình tự ở quần thể di tích. Lối dành cho khách đi bộ khá sạch đẹp. Những cây dứa dại trên bức tường đá ong đặc trưng của miền đồi núi trung du kéo dài cho đến tận cổng chào. Cuối đường, bạn sẽ thấy cả sân tổ chức lễ hội rộng lớn phía bên dưới. Vào ngày giỗ tổ Hùng Vương, các lễ lớn được tổ chức linh đình ở đây. (Nguồn video: Internet)Hàng năm vào ngày giỗ tổ 10-3 Âm Lịch, biển người chen nhau từ những bậc cầu thang này để lên cổng chính vào đền đã tạo thành những cảnh tượng đáng ghi nhớ. Chiếc cổng ấy trong ngày thường rất bình yên giản dị, với màu sơn đỏ nổi bật dưới một tán cây cong như cúi mình chào đón khách thập phương. Con đường lên đền Hạ rợp bóng cây xanh mát, trải dài rồi lên những bậc thang rất dễ đi.Đền Hạ sơn son thếp vàng dưới những tán cây xanh. Tương truyền đây là nơi Âu Cơ sinh hạ bọc trăm trứng sau nở thành một trăm người con. Cạnh đền Hạ là nhà bia có kiến trúc hình lục giác với 6 mái. Trong đặt tấm bia đá khắc dòng chữ quốc ngữ: "Các Vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước".Gần đền Hạ là chùa Thiền Quang xưa có tên là Sơn Cảnh Thừa Tự Long với cây Thiên Tuế 700 năm tuổi ngay trước sân chùa. Chùa được xây gồm các nhà Tiền đường, Thiêu hương, Tam bảo ở phía trước dãy hành lang và nhà Tổ phía sau. Vòng qua chùa Thiền Quang là lối lên đền Trung, tương truyền là nơi các vua Hùng cùng các Lạc hầu, Lạc tướng du ngoạn Nghĩa Lĩnh ngắm cảnh và họp bàn việc nước. Đền Trung được xây theo kiểu hình chữ nhất, có 3 gian, quay về hướng Nam, dài 7,2m, rộng 3,7m; mái hiên cao 1,8m. Bộ vì kiểu kèo cầu quá giang gối vào tường, phía trước mở 3 cửa.Nằm trên cao nhất là đền Thượng, được đặt trên đỉnh núi, nơi ngày xưa theo truyền thuyết các Vua Hùng thường lên tiến hành các nghi lễ, tín ngưỡng của cư dân nông nghiệp thờ trời đất, thờ thần lúa, cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, nhân khang vật thịnh. Ngoài cổng đền có dòng đại tự: "Nam Việt triệu tổ" (tổ tiên của người Việt phương Nam).Trong đền thờ bên phải treo chuông, bên trái treo trống đồng. Ngoài đền phía tay trái có một cột đá gọi là cột đá thề. Lối đi xuống đền Giếng nằm bên tay phải của đền Thượng. Phía sau đền Thượng là sân nghỉ ngơi với những ghế đá dành cho du khách sau hành trình leo núi. Theo hành trình đi xuống đền Giếng sẽ thành một vòng tròn chứ không quay lại lối cũ. Tuy nhiên trước khi xuống đền giếng, du khách sẽ ghé qua thăm lăng Hùng Vương. Ngay từ phía dưới bên ngoài đền Thượng, cũng có một lối rẽ thẳng xuống lăng nằm bên một bức tường gạch rêu phong cổ kính.Lăng Hùng Vương nằm dưới ngay vách núi tương truyền là mộ của Vua Hùng thứ sáu. Lăng mộ nằm ở phía đông đền Thượng, mặt quay theo hướng Đông Nam. Xưa đây là một mộ đất, niên hiệu Tự Đức năm thứ 27 (1870) đã cho xây mộ dựng lăng. Thời Khải Định tháng 7 (năm 1922) trùng tu lại.Đền Giếng, là nơi thờ công chúa Tiên Dung và công chúa Ngọc Hoa, là hai con gái của vua Hùng thứ 18. Đền Giếng có kết cấu kiến trúc theo kiểu chữ Tam, ngay dướichân núi Nghĩa Lĩnh, gồm có ba nếp nhà và hai bên là tả mạc và hữu mạc (tức hai nhà oản ở hai bên phải và trái). Tương truyền ở thời Hùng Vương thứ 18, có hai mị nương tên là Tiên Dung và Ngọc Hoa theo vua cha đi kinh lí qua đây thường hay đến giếng nước trong mát để soi gương chải tóc. cả hai nàng đều đẹp người, đẹp nết và có công cùng chồng dạy dân trồng lúa, trồng dâu nuôi tăm, phát triển buôn bán, đem lại cuộc sống ấm no hạnh phúc cho muôn dân trám họ. Vì thê, để tưởng nhớcông ơn của hai nàng, nhân dân đã xây dựng ngôi đền ở gần cái giếng linh thiêng này, để thờ tự hai vị công chúa theo phong tục cổ truyền dân tộc. Do đó ngôi đền này có tên gọi nôm na là đền Giếng như hiện nay.Rời đền Giếng, du khách sẽ dọc theo lối chiếc hồ nhỏ trước đền ra khỏi cổng đền và trở ra lối đi bộ ban đầu về đến đầu bến xe điện. "Dù ai đi ngược về xuôi. Nhớ ngày giỗ tổ mồng mười tháng ba" Câu nói này vẫn lưu truyền muôn đời trong dân gian để đến ngày hội, con cháu vua Hùng lại nô nức về đây dưới núi Nghĩa Lĩnh này nhớ về cội nguồn dân tộc.

Dù ai đi ngược về xuôi ....

Đặc sản Phú Thọ